چله شو بیمو

شب اورمزد آمد از ماه دَی / زگفتن بیاسای و بردار مَی   (فردوسی)

درویش نیوز؛ عارف درویش

         شب چله یا به گویش محلی مازندرانی ها چله شو را به طولانی ترین شب سال می گویند. در این شب بر پایه سنت دیرین همه افراد خانواده گردهم می آیند و با خوردن هندوانه، ماست، میوه و آجیل، سرمای فصل زمستان را از خود دور می‌کنند زیرا بر این باور هستند که با خوردن ماست یا هندوانه در شب چله ، هرگز در زمستان سردشان نخواهد شد. در این شب از آجیلی که در آن از دانه‌هایی همچون گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است هم  استفاده می شود. برخی از خانواده‌ها در این شب پس از خوردن شام، برای شب نشینی شب چله (یلدا) به خانه بزرگترهای فامیل می روند.

         در سال‌های نه چندان دور مردم که به بستنی یا سایر تنقلات در فصل زمستان دسترسی نداشتند از مخلوط کردن برف و شکر نوعی فالوده درست می‌کردند و می‌خوردند و در کنار بخاری‌های هیزمی و کرسی‌های گرم، بسیاری از قول و قرارهای زندگی در میان اقوام و محلی‌ها انجام می گرفت.

         از گذشته، ایرانیان چنین شبی را با دور هم نشستن و خوردن تنقلات و میوه ها و همچنین با بازگو کردن قصه و خاطرات با یکدیگر به گفتگو می نشستند تا سیاهی شب را به سپیدی بامداد برسانند. بسیاری بر این باور هستند که در چنین شبی خورشید متولد می شود و طبیعت جان دو باره می گیرد چرا که از فردای آن شب، روزها بلند تر می شود و شب ها کوتاه تر، این در حالی است که بسیاری از کشور ها و فرهنگ ها چنین زمانی را آغاز سال نو قرار دادند.

        آئین مهر که از جمله آئین های با شکوه ایرانیان در گذشته بود، آغاز دی برایشان مقدس بود چرا که باور داشتند خورشید در چنین شبی از دست اهریمن زشت خو و پلید رهایی می یابد؛ یعنی روز، گرما، نور و روشنایی خورشید نشانه هایی از اهورامزدا،( هستی بخش بزرگ) شب وتاریکی و ظلمت وسرما نشانه هایی از اهریمن می باشد و یلدا روز تولد میترا یا مهر است.

        یلدا که از یک طرف شب زایش خورشید(مهر) و از طرف دیگر بلند ترین شب سال و از جهتی هم پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در میان کشاورزان ایران است،  زمان خوب و مناسبی برای دور هم نشستن و شادی و سرور خانوادگی می باشد. هنوز چند روز مانده به شب چله مردم به فکر تهیه و تدارک و مقدمات این جشن برمی آیند و بازار رونقی دوباره می گیرد.

در چله شو گردهم می آمدند و به خواندن تبری ، شعر و یا حافظ خوانی و شاهنامه خوانی می پرداختند.

به گفته پژوهشگران شاهنامه ؛ فردوسی بزرگ نیز سرایش شاهنامه را در شب چله آغاز کرد. در این بخش استاد توس از همسر خود نیز نام می برد. (آغاز داستان بیژن و منیژه) از آنجا که فردوسی در این بخش بسیار زیبا و عاشقانه شب چله را شرح می دهد رسم است که در این مناسبت داستان بیژن و منیژه را می خوانند.

شبی چون شبه روی شسته بقیر/ نه بهرام پیدا ، نه کیوان نه تیر

سپاه شب تیره بر دشت و راغ/ یکی فرش گسترده چون پرّ زاغ…

        چلّه شو » آغاز چله ی بزرگ است؛ چله ی بزرگ ( گت چله Gat-e-celle ) از یکم دی تا دهم بهمن است و چله ی کوچک ( خُرد چلّه) از دهم بهمن تا نوروز ادامه دارد که دهم بهمن نیز جشنی بنام سَدِه ایرانیان برگزار می کنند و با برپاکردن آتشی بزرگ به پیشواز گرما و بهار می روند و زمستان سرد را پشت سر می گذرانند.

ضرب المثلی مازندرانی می گوید : بزک نمیر بهاره/ بهار اینه ، گته چتی نمیرم شروینه ما/ شهر بنو ما دنباله/ دنبال اینه : Bezek namir bahare / bahar ine, gete ceti namiram sarvin-e ma/ sar benu ma denbale/ denbal ina: ( بزک نمیر بهاره / بهار می آید ، گفت چگونه نمیرم که ماه شهریور ( = برابر با دی ماه ) دنباله / به دنبال می آید ) .

شب چله دلالت بر تقدس و ارج و بزرگی این روز دارد که روزِ خورشید است ، روز تولد خورشیدِ شکست ناپذیر که بر تاریکی پیروز می شود.

ابوریحان می گوید : « دی ماه و آن را خور ماه نیز می گویند . نخستین روز آن خرم روز ( = خُرَه روز ) است و این روز و این ماه هر دو به خدای بزرگ است… ».

گفتنی است، چم و معنای خراسان نیز به جایگاهی که خورشید “خور” آسان بالا می آید گفته می شود.

در حقیقت جشن زادن خورشید ( مهر ، میترا ) جشن پیروزی این عنصر رهایی بخش از اهریمن سیاهی بود که با آغاز دراز شدن روز از تاریکی شب کاسته می شد.

« زمانی که آیین مهر از ایران در جهان متمدنِ کهن گسترش یافت ، در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی ، به همین جهت روز بیست و یکم دسامبر را که برابر با یکم دی ماه بود ، هنگامی که آیین مهر همگانی شده بود ، به نام روز تولد مهر یا میترای شکست ناپذیر جشن می گرفتند . اما در سده ی چهارم میلادی بر اثر اشتباهاتی که در کبیسه روی داد ، تولد مهر نجات بخش ، یا مسیحای منجی – در بیست و پنجم دسامبر واقع شد و از آن پس تثبیت شد .

تا آن زمان زادروز عیسای مسیح در ششم ژانویه جشن گرفته می شد اما دین اغلب رومیان و اغلب کشورهای متمدن اروپا ، آیین مهر و میترا بود. اما هنگامی که کم کم مسیحیت در روم با فشار و ارعاب جا باز کرد ، متولیان کلیسا چون نتوانستند با بر انداختن جشن تولد میترا در بیست و پنجم دسامبر غلبه کنند ، همان روز را زایش عیسای مسیح اعلام کردند که تا این زمان باقی مانده است» .

شب چله تان به شادی و نیکی .

بن مایه: شاهنامه  -گاه شماری و جشن های ایران باستان، هاشم رضی

     پی نوشت؛ بیمو: آمد