رفتار طبیعی طبیعت و کَردار غیر طبیعی انسان

واکنش طبیعت در مقابل تغییر کاربری بدون پشتوانه علمی

با نگاه اجمالی به جوامع بشری در هیچ زمانی از طبیعت کار غیر منطقی دیده نشده، زمانی طبیعت رفتار تند از خود نشان می­ دهد که بشر با دست­­های خود مانع رشد و روند طبیعی محیط ­زیست می­ شوند.

عاطفه درویش- کارشناس ارشد مدیریت شهری ؛ از آنجا که در کشوری قرار داریم که نگاه رانت و غیر مسئولانه جای تخصص را گرفته ­است. بنابراین دور از چشم نیست که شهرهای بیشماری دچار طغیان و خشم طبیعت شوند. وقتی بدون مطالعه پیشینه و توپوگرافی و مسیل­های آبادی ها و شهرها شروع به تغییر در شکل و فرم شهر می ­دهند، باعث می ­شوند تا طبیعت با شیوه خود راه و مسیر درست را نشان دهد. (مثال : سیل در دروازه قرآن شیراز )

در مقوله مدیریت شهری به طور کلی چند نکته قابل اهمیت است؛

۱-پیشگیری قبل از وقوع حادثه

۲- مدیریت بحران و پدآفند عامل و غیرعامل در حین حادثه

۳- بازیابی پس از حادثه

پیشگیری قبل از وقوع حادثه: نخست آنکه بتوان با “مطالعه و شناخت” گسترده از ابعاد مختلف شهر چون اقلیمی، توپوگرافی، فرهنگی و اجتماعی ، راه­ها و رودخانه­ها آن از خطرات مختلف جلوگیری کرد و طرحی را ارائه داد که میزان خطر و آسیب را چه از لحاظ اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی کاهش داد.

از نگاه دیگر میتوان به بازسازی بافت­های فرسوده و مقاوم­سازی ساختمان­ها و بناها، لایروبی رودخانه­ها، شبکه­های فاضلاب، مسیرهای جریان برق و لوله کشی های گاز در مقابل خطرات و حوادث طبیعی و غیرطبیعی اشاره کرد. که این نقاط بتوانند در مواقع حساس تاب و تحمل بیشتری را نسبت به قبل در حوادث ناگوار داشته باشند.

 دومین موضوع مهم در مسائل شهری “مدیریت بحران” در مواقع حساس و بحرانی است. لزوم شاخصه های مدیریتی زمانی آشکار می­شود که در لحظات وقوع حادثه سیستم مسئول بتواند با آمادگی های از پیش تعیین شده در کوتاه ترین زمان موقعیت های درست را برای اسکان و نجات آسیب دیدگان محیا کرده و سپس به خرابی ها باتوجه به حادثه (زلزله، سیل، طوفان، رانش زمین و…) که هرکدام شیوه برخورد مختص خود را دارند ، اقدامات لازم را  انجام دهند.

به طور کلی می‏ توان گفت موضوع پدافند (دفاع) غیرعامل قدمتی به اندازه‏ ی تاریخ زندگی بشر دارد. انسان‏­های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین برای کاستن از نگرانی­ها به غارها، بالای درختان و دیگر مأمن‏­های طبیعی پناه می‏­بردند. پدافند به دو شاخه پدافند عامل و پدافند غیرعامل تقسیم می­‏شود، پدافند عامل عبارت است از بکارگیری مستقیم جنگ افزار، به منظور خنثی کردن و یا کاهش اثرات حملات و عملیات خصمانه ی هوایی، زمینی، دریایی، نفوذی خرابکارانه و عملیات تروریستی دشمن بر روی اهداف مورد نظر. پدافند غیر عامل به مجموعه اقدامات غیر مسلحانه­ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت­های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می­شود.

در سومین مرحله پس از گذراندن حادثه اصلی و به ثبات رسیدن نسبی به لحاظ کمتر شدن و یا توقف از شدت  حادثه به آسیب ­شناسی منطقه پرداخته می­شود. و با مطالعه و برنامه­ریزی های کوتاه مدت و بلندمدت برای اسکان دائم و رونق فضاهای شهری و ایمن اقدامات لازم انجام می­شود.

امروزه با توجه به مکان­یابی سکونتگاه­ها و به لحاظ در معرض وقوع قرارگرفتن از انواع سوانح طبیعی و مخاطرات طبیعی و پیشرفت تکنولوژی و استفاده از مصنوعات انسان­ساخت، در سرتاسر جهان شاهد توجه به این بُعد از شهرها و در نتیجه اجرای الگوهای مختلفی جهت تاب­ آورتر نمودن شهرها در نقاط مختلف مشاهده می­گردد. از نظر برنامه­ریزان و طراحان شهری ایمنی ابعاد متعددی دارد و توجه به آن در قالب برنامه­های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت باعث حفظ جان و مال مردم می­شود.

در حقیقت، آسیب­پذیری از تقابل سیستم­های انسانی، محیط مصنوع و محیط طبیعی حاصل می­شود. یکی از عوامل موثر در آسیب­پذیری جامعه، واقع شدن آن در محدوده­های مستعد خطر نظیر سواحل، سیلاب دشت­ها، مناطق لرزه­خیز و سایت­های بالقوه آلوده است. آسیب­پذیری محیط مصنوع نیز به موقعیت آن نسبت به منبع خطر و یا تهدید بستگی دارد. زیر ساخت­ها و ساختمان­های غیر مستحکم، زیر ساخت­های عمومی ناکافی و توسعه صنعتی و تجاری، آسیب­پذیری محیط مصنوع را در جوامع افزایش می­دهد. تراکم محیط مصنوع، از دیگر شاخص­های مهم در آسیب­پذیری جامعه است. زیر ساخت­ها و شریان­های عمومی (آب و فاضلاب ، پل­ها و جاده­ها و سایر موارد) خصوصا برای جوامعی حیاتی­اند که از دست دادن آنها بار مالی غیرقابل جبرانی را بر جوامع کوچکتری می­گذارد که غالبا دارای کمبود منابع برای بازسازی هستند. در واقع شهرها سیستم­های پیچیده و بهم وابسته­ای هستند و نسبت به تهدیدات طبیعی انسان­ساخت و تروریستی بسیارآسیب­پذیر هستند مشخصاتی که شهرها را مطلوب و دست­یافتنی میسازد نظیر معماری­ها مراکز تمرکز جمعیت مکان­های اجتماع و زیرساخت­ها همچنین شهرها را درمعرض ریسک­های بالایی نسبت به مخاطرات طبیعی سیل­ها زلزله­ها و حملات تروریستی قرارمی­دهد.

 از سویی دیگر تغییر کاربری اراضی بدون پشتوانه علمی، تخریب مراتع و جنگل­ها، فرسایش خاک در اثر استفاده بیش ازحد و بی رویه چراگاه حیوانات و دخالت مصنوعات ساخته دست بشر، رعایت نکردن حریم رودخانه­ها، توسعه و رشد شهر به لحاظ کالبدی و بدون درنظر گرفتن موانع رشد و خطرآفرین چون توسعه شهر در پایین دست سدها، جمع­آوری و هدایت نادرست آب­های سطحی از مسائل مهم و پر اهمیتی است که باعث افزایش پتانسیل ایجاد خطر و مشکلات افزونتری در زمان وقوع حوادث طبیعی و غیرطبیعی می­شوند.

از طرفی دیگر ضعف در آموزش شهروندان و نداشتن آگاهی­های لازم در چگونگی برخورد در شرایط بحرانی بر شدت در معرض خطر قرارگرفتن افراد می­افزاید. استفاده از برنامه­های متداول و یکپارچه در سرتاسر شهرها و روستاها، اطلاع رسانی توسط شبکه­های اجتماعی، رسانه ملی و  بالا بردن سطح آگاهی افراد و آشنایی آنها با اهمیت خطر و چگونگی برخورد با حوادث از شدت و میزان خسارت می­کاهد.

نکته مشترکی که در حادثه­های اخیری که در کشورمان همچون زلزله کرمانشاه و سیل گسترده در شهرهای مختلف اتفاق افتاده است حائز اهمیت است “فقدان اعتماد مردم به مسئولین مربوطه” است. مسئولینی که در شرایط حساس با فاصله زمانی زیادی در محل حادثه حضور پیدا می­کنند، به علت بودجه کم از تجهیزات و برنامه­های مشخص برخوردار نیستند و از نگاه تخصصی به مسائل دور هستند. با ذکراین موارد به سادگی یک موهبت و نعمت الهی تبدیل به ترسناک ترین حادثه طبیعی می­شود.

منابع :

• مقاله ” تاب آوری شهری چارچوبی الزام آور برای مدیریت آینده شهرها”، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی – پژوهشی، سال چهاردهم، شماره ۵۵،پاییز ۱۳۹۶.